Κατά τη δυτική ιστοριογραφία, το κίνημα
της Αναγέννησης αναπτύχθηκε φυσιολογικά και
έλαβε τα ιδιαίτερα γνωρίσματά του μέσα από
την πολιτιστική και τη θρησκευτική μεταρρύθμιση
κατά τον 16ο και 17ο αιώνα, ανοίγοντας νέους κοινωνικούς,
οικονομικούς και πνευματικούς ορίζοντες για
τους λαούς της δυτικής Ευρώπης έκτοτε. Στον
χώρο των γραμμάτων, των τεχνών και της επιστήμης,
παρατηρήθηκε ίσως η πιο σημαντική διάσταση
αυτής της μεταβολής, με την απόρριψη ιδεοληψιών,
προκαταλήψεων και δεισιδαιμονιών για τις οποίες
υπεύθυνη ήταν κυρίως η Καθολική Εκκλησία.
Κι αν η δυτική Ευρώπη ξυπνά, δεν συμβαίνει
το ίδιο στην Ανατολή. Η πνευματική, πολιτιστική
και πολιτική επανάσταση στη Ρωσία, επιτυγχάνεται
πολύ αργότερα κι ήταν απότοκος της κοινωνικής
αναταραχής που προκλήθηκε εν πολλοίς από τον
αυταρχισμό, τον σκοταδισμό και την καταπίεση
τόσο του τσαρικού καθεστώτος όσο και της Ιεραρχίας
η οποία, επέβαλλε την αυθεντία της με τρόπο μη
συμβατό στην Ορθόδοξη θεολογία και παράδοση,
καθιστώντας έτσι τους πιστούς έρμαια της "Ελέω Θεού" διαφθοράς της. Πιθανόν αυτή είναι και η αιτία
εμφάνισης πολλών και διαφορετικών (αιρετικών)
ομάδων αλλά και της ερμηνείας της χριστιανικής
διδασκαλίας μέσα από πεποιθήσεις και αντιλήψεις
που απείχαν παρασάγγας από την δογματική αλήθεια
της επίσημης Εκκλησίας.
Σε επιστολή του προς τον Νικόλαο,
ο Τολστόι γράφει χαρακτηριστικά: "(...) Για το λόγο αυτό το σύστημα της απολυταρχίας
και τη στενά συνδεδεμένη μαζί της ορθοδοξία,
μπορεί να τη στηρίζει κανείς μόνο με τη χρησιμοποίηση,
όπως γίνεται κιόλας, κάθε είδους βία: ενισχυμένες
φρουρές, διοικητικές εκτοπίσεις, θανατικές
εκτελέσεις, θρησκευτικοί διωγμοί, απαγορεύσεις
βιβλίων, εφημερίδων, διαφθορά της παιδείας
και άλλα ανήθικα και απάνθρωπα μέσα…Αυτή ήταν
ως τώρα η πολιτεία του θρόνου σας.(...)"
Όσο σκοτεινός υπήρξε ο Μεσαίωνας, άλλο
τόσο σκοτεινή ήταν η Μεγάλη και Αγία Ρωσική
Αυτοκρατορία που βυθιζόταν ολοένα και πιο
πολύ στην θρησκοληψία και την παρακμή, ενώ κοινωνικά
και πολιτικά - πέραν του χαρακτήρα των αντιδραστικών
δυνάμεων κατά την διαδικασία σχηματισμού τους
- διαφαινόταν το επικείμενο ξέσπασμα εργατών,
αγροτών κι αστών... όλων εκείνων που υπέφεραν
μόνο και μόνο για να ικανοποιείται η τσαρική
ματαιοδοξία!
Η ρωσική διανόηση διαδραμάτισε ιδιαίτερα
σημαντικό ρόλο σε αυτό το ξέσπασμα και το δίχως
άλλο, η τολστοϊκή σκέψη προσέφερε τα μέγιστα
στην πνευματική ανάταση και την ηθική αιτιολόγηση
των μεταβολών και των γεγονότων που οδήγησαν
τελικά στην πτώση του τσαρικού καθεστώτος.
Παράλληλα δε, επηρέασε καταλυτικά τον ευρύτερο
ευρωπαϊκό πολιτισμό σχεδόν με την ίδια ένταση
που παρατηρήθηκε έναν μόλις αιώνα πριν με την
Γαλλική Επανάσταση.
Για τον Τολστόι και την αντιφατική
ιδιοσυγκρασία του μπορούμε να πούμε και να
γράψουμε πολλά. Ας περιοριστούμε όμως στο θέμα
του συγκεκριμένου άρθρου. Ό,τι βιώνει, ό,τι νιώθει,
ό,τι ποθεί και ό,τι καταλαβαίνει τον κατευθύνει
προς έναν ιδιόμορφο αναρχισμό. Η ηθική του ευαισθησία
και η απογόητευσή του για τον κόσμο γύρω του,
τον ωθεί στην αναζήτηση του Θείου κι ο Χριστιανισμός,
μακρυά από την θεολογία και την τυπικότητα
της επίσημης Εκκλησίας, του ανοίγει τον δρόμο.
Κάθε βήμα που κάνει, τον φέρνει όλο
και πιο κοντά στο προσδοκώμενο. Στην εξύψωση
του ανθρώπου. Στην θέωση! Και δεν είναι καθόλου
υπερβολική η προσδοκία του, αν αναλογιστούμε
τι ακριβώς χάνουμε και που ακριβώς σφάλλουμε.
Ο καθένας μας για λογαριασμό του...
Με την εκφραστική ικανότητα που
τον χαρακτηρίζει, περιγράφει με αρτιότητα
τα αισθήματα και τις επιθυμίες του. Οι χαρακτήρες
που παίρνουν σάρκα κι οστά στις σελίδες των
βιβλίων - ως φορείς αυτών των αισθημάτων και
των επιθυμιών - είναι ατελείς. Δεν είναι ήρωες.
Δεν είναι ηγετικές μορφές. Μαζί τους, διερευνά
την αλήθεια. Αναπτύσσει πτυχές της γνήσιας χριστιανικής αρετής
κι αποστασιοποιείται τόσο από το Κράτος όσο
και από την επίσημη Εκκλησία. Αντιλαμβάνεται το εκκλησιαστικό σύστημα
και το σύστημα πολιτικής διακυβέρνησης σαν
ένα ενιαίο τεράστιο οικοδόμημα κτισμένο σε
σαθρά θεμέλια κι επιχειρεί τον διεμβολισμό
του.
Επιθυμεί να επανορθώσει τη φυσική
τάξη. Ολόκληρη η εργογραφία του είναι μία οργισμένη
διαμαρτυρία για τον παραλογισμό που κυβερνά
τον κόσμο. Πατώντας στα χνάρια του Χριστού, εισέρχεται
με ορμή στον Ναό κι επιτίθεται στους εμπόρους
της πίστης, στους κάθε λογής καιροσκόπους, στους
τιμητές θεσμών και τους διαχειριστές ιερών.
Στηλιτεύει την επιείκεια και την ανοχή έναντι
- κυρίως - του εαυτού μας και θέτει αυστηρούς κανόνες
μεταστροφής - κατ’ άλλους, μετάνοιας κι αποκατάστασης.
Απεχθάνεται την υποκρισία
όπου κι όπως κι αν εμφανίζεται, και θεωρεί υπεύθυνη
κι υπόλογη κάθε "Αρχή". Βρίσκει και πάλι μέσα
στις αναγνώσεις του Ευαγγελίου τις πρακτικά
εφαρμόσιμες εντολές που θα θεμελίωναν μια
εντελώς καινούργια δομή κοινωνίας. "... Δεν υπάρχουν άνθρωποι που να μην είναι
οι ίδιοι ένοχοι" προτείνει, "Και άρα δεν μπορούν οι ίδιοι να τιμωρούν
ή να αναμορφώνουν".
Εκδηλώνει την συμπόνοια του για κάθε
αδύναμο, για κάθε πεινασμένο, για κάθε διψασμένο
και για κάθε αδικημένο. Με το επαναλαμβανόμενο
"να συγχωρούμε πάντα, τους πάντες" ο λόγος του Χριστού συνιστά την υπέρτατη
αλήθεια ενώ και ο ίδιος ο Χριστός είναι η αφ’
εαυτού αλήθεια! Δεν πιστεύει στην εσχατολογική
συνθήκη της ύπαρξης. Θεωρεί την ελευθερία αναγκαία
προϋπόθεση της ανθρώπινης ευτυχίας κι ελευθερία
γι’ αυτόν σημαίνει γνώση. Όχι όμως γνώση γενική
κι αόριστη. Γνώση των ορίων του κτιστού και της
απειρίας του άκτιστου.
Ο Θεός του Τολστόι είναι Αγάπη! Η ατέλεια
του ανθρώπου - όπως εκφράζεται μέσα από το έργο
του - εξυπηρετεί το Θεϊκό Σχέδιο και κρατά την
φύση σε ισορροπία. Η γραφή του, εναρμονίζει την
πλατωνική αποκάλυψη με την αριστοτελική θεωρία
και την χριστιανική διδασκαλία, κι αντιλαμβάνεται
τον Θεό ως το απεριόριστο κι όχι απροσδιόριστο Όλον του οποίου
ο άνθρωπος έχει συνείδηση ότι είναι μέρος Του.
Υπό αυτή την έννοια, εμείς
είμαστε η εκδήλωσή Του στην ύλη, τον χρόνο και
τον χώρο κι είμαστε ενωμένοι και με όλες τις
άλλες εκδηλώσεις Του. Με ό,τι ονομάζουμε φύση...
αυτή η ολοκλήρωση σημαίνει αγάπη! Ο Θεός είναι
η ολοένα μεγαλύτερη αγάπη που υπάρχει εντός
μας. Η ζωοποιός δύναμη της ύπαρξής μας. Έτσι, αντιλαμβανόμαστε,
γνωρίζουμε, αναγνωρίζουμε και προσεγγίζουμε
το Θείο. Με την συνειδητοποίηση της εκδήλωσής
Του μέσα από εμάς.
Διαρκώς ανασφαλής και ανικανοποίητος,
ποθούσε διακαώς και αενάως την σωτηρία της
ψυχής του. Αγάπησε και μίσησε. Αγαπήθηκε και
μισήθηκε. Ζήτησε και βρήκε... Βρήκε στον Χριστό
τον καθαρτικό λόγο που θα έσβηνε την λύπη την
δική του και ολόκληρης της ανθρωπότητας.
Έθεσε ερωτήματα περί ύπαρξης, αγάπης
και πίστης, καλώντας και προκαλώντας και τον
ίδιο ν’ απαντήσει! Αντιμετώπισε τους φόβους
του, μονομάχησε με τον εαυτό του πριν από οποιονδήποτε
κι οτιδήποτε άλλο και πρόσφερε ό,τι είχε.
Έτοιμος πια, αποδέχεται τον αποστολικό
του προορισμό και συγκρούεται με τους δυνάστες
της ζωής και της συνείδησης. Υπήρξε συνεπής,
έντιμος κι άδολος. Οπωσδήποτε υπερβολικός!
Κανείς δεν είναι αλάνθαστος. Η Ιεραρχία τον
αφορίζει. Προηγουμένως, εκείνος εναντιώνεται
στην αυθεντία της και την αποκηρύσσει, όμως,
ουδέποτε απαρνήθηκε τον Χριστιανισμό. Αντίθετα,
κατήλθε στο βάθος της συνειδήσεώς του και κατέληξε
σε μια προσωπική δογματική που ναι μεν τον έθεσε
εκτός του σώματος της Εκκλησίας πλην όμως, του
πρόσφερε μια πιο προσωπική μεταφυσική προσέγγιση.
Θεωρήθηκε απειλή. Η αγάπη για ορισμένους είναι
απειλή...
Η αγιοποίηση της αυτοκρατορικής οικογένειας
από την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία το 2000 με το αιτιολογικό
της "ταπεινότητας, καρτερίας και πραότητας" κι η αποστροφή ολοένα και περισσότερων
χριστιανών από τα εκκλησιαστικά πράγματα,
επιβεβαιώνει με τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο
την ορθότητα των απόψεων του Τολστόι για τον
ρόλο της Ρωσικής Εκκλησίας και της συνέργειάς
της με το εγκληματικό - από κάθε άποψη - καθεστώς.
Καταδεικνύει επίσης, την αποτυχία του εκκλησιαστικού
συστήματος στην κατανόηση της ανθρώπινης φύσης
και της σχέσης της με το Θείο.
Προσοχή όμως! Άλλο πράγμα η Εκκλησία
- ως χώρος εξουσίας και διαχείρισης, κι άλλο πράγμα
η πίστη και το θεολογικό περιεχόμενο του Χριστιανισμού.
Ο Τολστόι, ο Καζαντζάκης και όλοι οι αιρετικοί
με ή χωρίς εισαγωγικά, είχαν βαθιά γνώση του
περιεχομένου της χριστιανικής διδασκαλίας
και παράδοσης, γι’ αυτό και ήταν σε θέση να εκφράζουν
άποψη έστω κι αν δεν απέφυγαν σε πολλές περιπτώσεις
τα ερμηνευτικά σφάλματα.
Στο τέλος-τέλος, η συνεισφορά του Τολστόι
στον Χριστιανισμό υπήρξε ανεκτίμητη κι έτσι
θα πρέπει να αντιμετωπίζεται!
Βιβλιογραφία / αρθρογραφία:
